Veenbessen in Småland

Komt de term “krösamos” misschien van Astrid Lindgren en haar verhalen over Emil, die bijna elke Zweed kent? “Krösa” is namelijk een Zuid-Zweedse dialectvariant voor veenbes, en de oude vrouw in de Emil-boeken, die bekendstaat om haar griezelverhalen, heet “Krösa-Maja”. In de Engelse en Duitse vertalingen bleef die naam behouden, terwijl ze in het Deens “Tyttebær-Maja” heet.

Bij Astrid Lindgrens geboorteplaats “Näs” mogen er langs de paden bos- en veenbessenstruiken groeien – een knipoog naar haar verhalen, natuurlijk. Veenbessen worden sterk geassocieerd met Småland en Öland en zijn nog steeds de voor de hand liggende keuze bij verschillende gerechten uit die regio’s, zoals kroppkakor, lufsa (een soort aardappelpannenkoek met vlees, in de oven gebakken), raggmunk en hyttsill.
En natuurlijk dronk men “krösadrecke”! Op Öland verschillen de meningen echter over de vraag of veenbessen wel of niet bij kroppkakor horen.

Småland is altijd rijk geweest aan bossen – en dus ook aan veenbessen. Zoveel zelfs, dat de bessen eind 19e eeuw naar Duitsland werden geëxporteerd, waar ze onder andere werden gebruikt om rode wijn meer kleur te geven. Rond 1890 bedroeg de jaarlijkse veenbessenexport uit de provincie Kronoberg zo’n 2 600 ton, goed voor 438 goederentreinen.
Dat was bijna evenveel als de totale Zweedse export van wilde bessen bijna honderd jaar later, in de vroege jaren 1980! Ter informatie: veenbessen werden ook uit andere delen van Zweden geëxporteerd – onder andere naar Engeland, de VS en de Scandinavische buurlanden.

Of het nu bij vlees, vis, pap of aardappelen was – in de 19e eeuw at men veenbessen bij bijna alles. Gemengd met melk at men veenbessen met “grynkorv” en “blodpalt” (een gerecht dat “korv å palt å krösamos” heette), vaak tijdens de slachtperiode of samen met ingelegde haring en aardappelen. Voor de armen in Småland was veenbessenmoes een van de belangrijkste bijgerechten bij aardappelen – vaker dan haring.
Rond de eeuwwisseling kwam je zelfs veenbessenmoes tegen in gebak tijdens feesten op Öland.
De populariteit van de bes komt voort uit haar hoge gehalte aan vitaminen en mineralen, haar natuurlijke conserveermiddel benzoëzuur, waardoor ze lang houdbaar is – zelfs zonder suiker – en haar stevige structuur, waardoor ze gemakkelijker te plukken is dan andere bessen.
Veenbessen werden zonder suiker ingemaakt (suiker was tot laat in de 19e eeuw schaars), soms met wat honing, en bleven toch goed houdbaar.

Wie vroeger het bos in ging om bessen te plukken, bedoelde meestal veenbessen. Rond Lidhult, buiten Ljungby, was dit een bijzonder populaire bezigheid. Het gebied wordt tegenwoordig informeel de “veenbessenregio” genoemd, omdat de Medicinväxtföreningen (Medicinale Plantenvereniging) uit Göteborg hier in 1904 een fabriek voor veenbessenverwerking oprichtte.
AB Lingon werd het eerste bedrijf in de regio met vrouwelijke werknemers en bood veel banen.
Voor velen vormde de veenbes een broodnodige aanvulling op de bruidsschat – en misschien betaalden de veenbessen zelfs de bruidsjurk.